Dünyayı Değiştiren Şirket

 Bir öncü, bir ilk, bir ana…

Doğu Hindistan Kumpanyası sadece geçmişe ait, Asya’dan baharat, tekstil ürünleri ve çay getirip Avrupalı tüketicilere satan bir grup tacirin sıradan ticari hikâyesi değil bir kurumsal yenilik ve küresel dönüşüm anlatısıydı. Kumpanya, hissedarlı şirket sahipliği modelinin öncüsüydü ve modern işletmeciliğin temellerini atmıştı. Kısacası bugün başımıza bela olan herşeyin. Sınırsız ve ölçüsüz kâr ihtiyacının, şirket yolsuzluklarının, yönetici suiistimallerinin; özel güvenlikten orduya, mafyadan devlete kadar silahlı güç yani zor kullanmanın meşru kılınmasının ve diğer bütün kötülüklerin anasıydı.

Genellikle tamamen yeni olarak görülen sorunlar, Doğu Hindistan Kumpanyası’nın büyük oranda şekillendirdiği küresel ekonomik tarihin aslında değişmeyen görüntüsüdür. Hisse senedi piyasası balonlarına, göz yaşartan yolsuzluklara ve hükümetlerin bunları aklamasına oldukça aşina olan Kumpanya, sahip olduğu özel ordusu ile ulusları fethedip milyonlarca kişiyi yöneterek esasında günümüz şirketlerinin aşırılıklarının da ötesine geçiyordu.

“Ne ticareti savaş olmadan ne de savaşı ticaret olmadan sürdürebiliriz.” Jan Pieterszoon Coen

Yaygın kanaatin aksine tarihte şirketler serbest ticaretin ve rekabetin yaşanmaması için kurulmuştur. Serbestleşme ya da liberalleşme için değil denetim ve tekel için var olmayı ancak bir imtiyaz beratı için yalvararak elde etmişlerdir. Bu şirket, kapitalizm için, Ulusların Zenginliği için ayrıcalık ve tekele karşı çıkan ve bunun yanlışlığını haykırıp duran Adam Smith’in yanlışlanmasıdır.

Başarısızlıklarına kısmen çare olması için süreç içinde Britanya İmparatorluğu’nun genişlemesi biçiminde ortaya çıkan ve giderek artan bir oranda devlet müdahalesini körükleyen bir şirket. 

Modern anonim şirketlerin anası bir devin, 1600’de kurulan İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası‘nın “muhteşem” tarihi.

250 yıldan fazla süren varlığı döneminde elde ettiği büyüklük günümüz bilişim ve petrol şirketlerinden onlarca kat fazlaydı.

Bu servet, Hindistan’ın içinin boşaltılıp bir imparatorluk başkentine dönüşecek Londra’ya taşınması ve insanlık tarihinin en büyük ticari sır ve kültür hırsızlığına cüret edilip Çin’in çayının çalınmasıyla elde edilmişti. Açlıktan, sefaletten, sömürüden ölen milyonlarca Hintli ile afyona alıştırdığı bir o kadar Çinli ise sadece teferruattı.

Kumpanya kendi çıkarlarıyla devletin çıkarlarının aynı olduğu konusunda devleti daima ikna etti. Rakipleri için yeterince caydırıcı olan 154.500 kişilik askeri gücü, sömürge savaşlarında Britanya İmparatorluğu’nun hizmetindeydi. Bir devletten farkı sadece bir anonim şirket olmasıydı.

İş yolsuzluğa gelince Enron, piyasa gücüne bakıldığında Wal-Mart, bugün, Kumpanya’nın eline su dökemez.

İngiliz ve Fransız devrimlerini yaşadı, Bengal Devrimi’ni yarattı. Ayaklanmalar gördü, katliamlar yaptı. İmtiyaz beratı karşılığında nice krallara rüşvet verdi, Cromwell’e diz çöktürdü.

Adam Smith, James Mill, John Stuart Mill, David Hume, Edmund Burke, Johnattan Swift, Thomas Malthus ya kapısından girdi ya da gölgesinden yararlandı. Kimileri doğuşunu gördü kimileri çöküşünü. Karl Marx ise tabutunun çivilerini çakacaktı.

Modern çokuluslu şirketlerin öncüsü olan bir canavarın entrikalarla dolu, ibretlik öyküsü: Centilmence soygunlardan borsa balonlarına, belge sahteciliğinden şirket yöneticileri arasındaki düellolara kadar bir şirketin şaşırtıcı tarihi; bugünün küresel şirketlerinin sorumluluğu hakkında çarpıcı dersler.

Bu tarihi öğrendiğimizde bugünün şirketlerinin yapabileceklerinden kuşkumuz kalmayacak.